گردشگری معدن یکی از شاخه های جذاب و پر ماجرای گردشگری می باشد که در سالهای اخیر بیشتر مورد توجه قرار گرفته است .گردشگری معدن این روز‌ها به یکی از شاخه‌های پررونق گردشگری طبیعت یا همان ژئوتوریسم تبدیل شده است. البته این شاخه گردشگری دقیقا نقطه اتصال گردشگری انسانی و طبیعی است. چون انسان با تغییراتی که در محیط طبیعی در قالب معادن داده است چشم‌اندازی جدید و بدیع خلق کرده که برای بازدید گردشگران می‌تواند یکی از جذاب‌ترین و ناب‌ترین تجربه‌های زندگی باشد.
درواقع یک معدن دیگر تنها از این لحاظ ارزش ندارد که می‌توان سنگ‌ها و کانی‌های قیمتی از آن استخراج کرد. بلکه حتی بعد از آن که متروک هم بشود می‌تواند یکی از منابع درآمدزایی و اشتغال‌زایی باشد.
«گردشگری معدنی» تجربه‌ای متفاوت از گردشگری، فرصتی برای آشنایی با ناشناخته‌های منابع زیرزمینی و تجهیزات غول‌آسای معادن فعال و سفری هیجان‌انگیز در تاریخ معادن متروکه و باستانی است. علاوه بر معرفی مقاصد جدید گردشگری، برای فعالان این صنعت اشتغال و درآمد پایدار ایجاد می‌کند.
ناشناخته‌هایی از دل زمین، کانی‌ها و آنچه از حفاری ابزارآلات و تجهیزات اکتشاف به‌دست می‌آید. ماشین‌های غول‌آسای حمل‌و نقل، معدن‌کارانی سخت‌کوش با خاطراتی که از دنیای حفاری در معدن و تبدیل‌شدن یک مجتمع به کارگاه تولیدی و صنعتی در مقیاس بزرگ و حتی معادن متروکه با گذشته‌های تاریخی و باستانی. تجربه‌ای شگرف را با عنوان گردشگری معدن پیش‌روی علاقه‌مندان به سفر و کشف ناشناحته‌ها می‌گذارد.
امروزه در دنیا معمولا پس از اتمام فعالیت و پایان ذخایر معادن مجموعه اقداماتی چون بازسازی. تغییر کاربری به مراکز تفسیر میراث گردشگری و استفاده از خدمات راهنمایان بوم‌گردشگری و زمین‌گردشگری (ژئوتوریسم) صورت می‌گیرد تا این محل‌ها به مکانی برای بازدید گردشگران و برگزاری تورهای گردشگری معدن تبدیل شود. بهره‌بردن از دانش و تجربه راهنمایان زمین‌گردشگری، معدن‌کاران بازنشسته، کارشناسان معادن و کارشناسان سنگ‌ها و کانی‌ها، این بازدیدها را به گردشی هدفمند، لذت‌بخش، هیجان انگیز و آگاهی‌بخش تبدیل خواهد کرد.
حیات بسیاری از شهرها و جوامع به وجود منابع زیرزمینی، طبیعی، کانی‌ها و معادن فعال وابسته است که معیشت ساکنان هر منطقه را تامین می‌کنند. معمولا پس از اتمام فعالیت معدنی و پایان حیات معدن، ساکنان محلی در پی یافتن کار و منبع درآمد دیگر راهی‌های شهرهای اطراف می‌شوند که نتیجه آن چیزی جز چهره‌ای نازیبا از معدنی متروک و روستاها و شهرهای خالی از سکنه، نیست.
معادن متروکه و فعال زمینهای برای درآمد پایدار گردشگری
معدن و معدنکاری علاوه بر تاثیر مثبت اقتصادی و ایجاد اشتغال با توجه به تاریخچه‌ای که دارد. از قدمت معدن گرفته تا روش‌ها و ابزار حفاری، به مرور به بخشی از میراث تاریخی، فرهنگی و اجتماعی یک سرزمین نیز تبدیل شده است. از طرفی تغییر سلیقه گردشگران و علاقه آنان به کشف مقصدهای جدید، می‌تواند انگیزه مهمی برای بهره‌برداری از معادن در ارائه خدمات به گردشگران شود.
معادنی که هزاران سال قدمت دارند و از تاریخچه تا روش‌ها و ابزار حفاری آنها، گردشگران را به کشف تجربه‌ای جدید علاقه‌مند می‌کند. در ایران و جهان کم نیست. وجود معادن متعدد در ایران اعم از معادن متروکه و فعال زمینهای برای ایجاد شغل و درآمد پایدار در گردشگری است.
معادن متروکه به معادنی گفته می‌شود که دست‌کم به‌مدت پنج سال غیرفعال بوده‌اند. به‌دلیل نامناسب بودن وضعیت بازار، به اتمام رسیدن ذخایر معدنی، کاهش عیار مواد معدنی، پایین بودن کیفیت مواد معدنی یا عدم توجیه اقتصادی بهره‌برداری، ادامه فعالیت آنها متوقف شده و به‌حالت متروک درآمده‌اند. خود به دو دسته معادنی که ذخیره آنها به اتمام رسیده و معادنی که هنوز ذخیره معدنی دارند، اما ادامه فعالیت و استخراج مواد از آن مقرون به‌صرفه نیست، تقسیم می‌شوند.
معادن روباز مس، آهن، سرب و روی، گهرسنگ‌ها، طلا و فیروزه و سنگ‌های ساختمانی و تزیینی، در صورت بهره‌برداری اصولی در راستای ترویج صنعت گردشگری. می‌توانند به مقاصد ارزشمندی برای بازدید گردشگران تبدیل شوند که در آنها امکان بازدید از فرایند کاوش، فعالیت‌های آموزشی و تحقیقاتی، تجربه کاوش و استخراج. آشنایی با ماشین‌آلات و ابزار کار و نحوه استفاده از آن، ایجاد موزه معادن و مراکز تفسیر میراث گردشگری و به خدمت گرفتن افراد متخصص و جویای کار وجود خواهد داشت.
تاثیر گردشگری معدن بر اقتصاد کشور
بر اساس مباحث یاد شده می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که معادن می‌توانند یکی از بهترین جاذبه‌های گردشگری در هر کشوری باشند. قطعا کارکرد اصلی معدن استخراج سنگ و کانی از آن است. اما در صورتی که معدنی دیگر چنین قابلیتی نداشته باشد، باز هم با ارزش است. چراکه با یک برنامه‌ریزی هدفمند می‌تواند به منبع مهم درآمدزایی و ایجاد اشتغال تبدیل شود.
ایالات متحده آمریکا از پیشگامان گردشگری معدن است. معادن متروکه مربوط به پلاسرهای رودخانه‌ای طلادار یکی از جالب‌ترین مناطق گردشگری آن محسوب می‌شود که درآمد بالایی هم به همراه دارد. علاوه بر آن، آفریقای جنوبی، اوکراین، شیلی، استرالیا، بولیوی، کانادا، استونی و فنلاند نیز از دیگر کشورهایی هستند که معادن متروکه و فعالی که در اختیار دارند را به مقصدی برای گردشگران و زمینهای برای ایجاد معیشت و کمک به اقتصاد محلی کشور خود تبدیل کرده‌اند.
در این مطلب می خوانید :
- جذابیت های گردشگری معدن
- گردشگری معدن در جهان
- گردشگری معدن در ایران
- فعالیت معدن در گردشگری
جذابیت های گردشگری معدن
شاید هیجان‌انگیز بودن اولین جذابیت گردشگری معدن باشد. گردشگری معدن به عنوان یکی از حوزه‌های جدید گردشگری طبیعت، قطعا تجربه‌ای ویژه، نو و هیجان‌انگیز برای گردشگران رقم خواهد زد. مناطق توریستی مختلفی در جهان وجود دارد که برای رفع حس کنجکاوی و پاسخ به نیازهای توریست‌‌های ماجراجو در نظر گرفته شده است.
از سوی دیگر این نوع گردشگری با فراهم آوردن شرایط بازدید هدفمند وسایل و تجهیزات مربوط به اکتشاف و حفاری معادن از دوران کهن تا ابزار نوین کاوش در معادن امروزی تجربه‌ای شگفت‌انگیز برای گردشگران فراهم می‌آورد. آشنایی با ناشناخته‌هایی از دل زمین، کانی‌ها و سنگ‌های گران‌بها و نحوه فعالیت معدن‌کاران، فرصت بی‌نظیری است و کمتر کسی پیدا می‌شود که دوست نداشته باشد از آن استفاده کند.
آشنایی با توریسم های جدیدبسیاری از شهرها و روستاهای جهان هستند که هویت خود را از معادنی که در آنها وجود دارد، وام گرفته‌اند. در گذشته بسیاری از این مناطق پس از اتمام فعالیت معادن از رونق افتاده و حتی متروکه می‌شدند، چراکه اهالی این شهرها و روستاها که با اتمام فعالیت معادن بی‌کار شده بودند، به امید جستجوی کار راهی شهرهای اطراف می‌شدند.
علاوه‌براین، معادن علاوه بر تاثیر مثبت اقتصادی و ایجاد اشتغال، به‌عنوان میراث تاریخی و فرهنگی سرزمین‌ها نیز شناخته می‌شوند. وجود معادنی با هزاران سال قدمت که گشت‌وگذار در آنها مسائل جالبی از تاریخچه گرفته تا روش‌ها و ابزارهای حفاری آنها را در اختیار گردشگران و علاقه‌مندان می‌گذارد، صحتی بر این ادعاست. بنابراین، برگزاری تورهای هدفمند برای بازدید از معادن، با استفاده از تجهیزاتی مانند کلاه و هدلامپ و تجربه‌ای شبیه به تجربه فعالیت معدن کاران واقعی قطعا جذاب است.
پایان کانی‌ها پایان حیات معدن نیست
اکنون با توسعه گردشگری معدنی، پایان استخراج منابع و کانی‌ها دیگر پایان حیات یک معدن نیست و دیگر معدن به پدیده‌ای متروک و آسیب‌زا در کنار شهرها و روستاها تبدیل نمی‌شود، بلکه با تغییر و تحول و جان‌بخشی مجدد به یک کالبد به ظاهر بی‌روح، و ایجاد منابع اشتغال و درآمد، علاوه بر اینکه می‌توان از بروز آسیب‌های محیط‌زیستی، اجتماعی و اقتصادی جلوگیری کرد می‌توان معدن را به محلی برای گردشگری معدنی تغییر کاربری داد، برنامه‌ای که در بیشتر کشورهای دنیا برای معادن متروک و فعال، عملیاتی شده است.
گردشگری معدن در جهان
در حقیقت گردشگری معدن می‌تواند سهم مهمی در کاستن از میزان فقر نواحی روستایی داشته باشد. با گشودن قلمرو‌های جدید، پتانسیل‌های موجود را برای جذب گردشگر فعال سازد. در این زمینه خوب است تجربه کشورهای در حال توسعه را مرور کنیم. برای مثال ناحیه کوهستانی زمینهای اطراف باربرتون در استان پومپالانگا شرقی در آفریقای جنوبی، یک ناحیه با قدمت تاریخی بسیار وجود دارد که در آن معادن طلای قدیمی یافت می‌شود که از قرن ۱۹ مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفتند. اکنون این معادن متروکه شده است و دولت آفریقای جنوبی با یک برنامه‌ریزی می‌خواهد آنجا را به قطب گردشگری معدن در این کشور تبدیل کند.
اگر این امر محقق شود، به ازای هر هشت گردشگر جدید، یک شغل دائمی می‌تواند ایجاد شود. در کنار این تجربه در ایالات متحده آمریکا نیز معادن متروکه مربوط به پلاسرهای رودخانه‌ای طلادار یکی از جالب توجه‌ترین مناطق گردشگری است که در آن درآمد حاصل از ورودیه و اجازه کمپینگ و کرایه وسایل و تشت‌های طلاشویی برای استحصال اتفاقی ذرات طلا ، به همراه ماهیگیری توانسته است یکی از پررونق‌ترین مناطق گردشگری باشد. خانواده‌ها در آخر هفته در محدوده طلادار پلاسری رودخانه می‌توانند تجربه‌ای همچون کسانی که در رویای طلا به این مناطق می‌آمدند داشته باشند و این خود یک فرصت برای گردشگری است.
معدن کوپیاپو
اما یکی از جالب‌توجه‌ترین مناطقی که این روز‌ها محل پررفت‌وآمدی برای علاقه‌مندن به گردشگری معادن است. معدن کوپیاپو کشور شیلی است که پیش از این عملیات نجات ۳۳ معدنچی که ۶۹ روز در معدنی به عمق ۷۰۰ متری زمین در منطقه گرفتار شده بودند. به یکی از خبرسازترین رویداد‌های قرن اخیر تبدیل شد. همین معادن اکنون در این منطقه به یک جاذبه گردشگری تبدیل شده‌اند. حالا دولت شیلی قصد دارد چندین معدن متروکه را نیز به جاذبه‌های جدید گردشگری این کشور تبدیل کند. دولت شیلی قصد دارد ده‌ها معدن زغال‌سنگ و طلا در منطقه لوتا (Lota) این کشور را که در فاصله سالهای ۱۸۸۴ تا ۱۹۹۷ فعال بوده‌اند به جاذبه‌های جدید گردشگری تبدیل کند.
دولت شیلی همچنین وسایل مورد استفاده برای نجات معدنچیان از جمله کپسول ویژه انتقال آنها به سطح زمین را در معرض تماشای گردشگران قرار داده است. در کشور هند نیز دولت قصد دارد معادن متروکه بی‌شمار این کشور را که پیش از آن برای استخراج طلا از آنها استفاده می‌کرده است به دریاچه‌های مصنوعی تفریحی برای جذب گردشگران تبدیل کند.
گردشگری معدن در ایران
خوشبختانه و به‌دلیل وجود معادن متروکه و فعال متعدد در کشورمان امکان توسعه گردشگری معدن با فرصت‌های بی‌شماری همراه است. توسعه این بخش از گردشگری با توجه به قابلیت‌های موجود در کشورمان می‌توان منجر به کسب درآمد پایدار، تغییر سلیقه گردشگران و رونق روستاها و شهرهای نزدیک به معادن شود.در ادامه فهرستی از معادنی که به عنوان منطقه مستعد برای توسعه گردشگری معادن شناسایی، بررسی و مورد تایید واقع شده و اکنون در انتظار سرمایه‌گذار هستند را برایتان فهرست کرده‌ایم:
معدن مس بایچه‌باغ و معدن سرب و روی انگوران در استان زنجان
معدن سرب و روی انگوران واقع در استان زنجان بزرگترین معدن فعال کشور در حوزه استخراج سرب و روی است که به‌دلیل نزدیک بودن به طبیعت بکر و وجود جاذبه‌های زمین‌شناسی در منطقه می‌تواند یکی از مهم‌ترین سایت‌های زمین‌گردشگری در استان زنجان باشد.توسعه گردشگری معدنی در انگوران مدتی است مورد توجه قرار گرفته است.
معدن فیروزه نیشابور در استان خراسان رضوی
معدن فیروزه نیشابور قدیمی‌ترین معدن فعال جهان در استراخ سنگ فیروه است. گفته می‌شود این معدن بیش از ۲۰۰۰ سال فعالیت دارد. نمونه‌ی سنگ استخراج شده از آن به‌دلیل ارزش و کیفیت در موزه لندن نگهداری می‌شود. این معدن به‌دلیل نزدیکی به دو مقصد توریستی مهم در شرق کشور (مشهد و نیشابور) می‌تواند به‌یکی از قطب‌های گردشگری معدن در کشورمان تبدیل شود. گرچه در حال‌حاضر هم امکان بازدید از این معدن در قالب تورهای هدایت یافته میسر است.
معدن پتاس خور و بیابانک
معدن پتاس خور و بیابانک نمونه‌ای بسیار عالی از کاربری معادن برای اهداف گردشگری است. دهکده نمکی خور در استان اصفهان واقع شده و یکی از مقصدهای ژئوتوریسمی کشور در حوزه گردشگری معدنی به شمار می‌رود. در این دهکده زیر ساختهای اقامتی، استخر شنا و حمام نمکی، آبشار نمکی و بهره بردن از پدیده‌های طبیعی مانند آسمان زیبای کویر و اجرای برنامه‌های رصد آسمان شب، کویرنوردی و بازدید از رمل‌ها و تپه‌های ماسه‌ای برای گردشگران فراهم شده است. معدن پتاس خور و بیابانک را به یکی از بهترین جاذبه‌های زمین گردشگری و گردشگری سلامت در نواحی مرکزی کشورمان تبدیل ساخته است.
معدن نمک گرمسار
وجود معادن نمک در گرمسار موقعیت بسیار خوبی برای توسعه گردشگری سلامت با استفاده از مواهب طبیعی است. نمک از گذشته‌های بسیار دور به‌عنوان کالایی ارزشمند استخراج و خریدوفروش می‌شده و اثرات درمانی این ماده معدنی در درمان بیماری‌های تنفسی و ریوی به اثبات رسیده است. ایجاد زیرساختهای اقامتی و پذیرایی در این محدوده می‌تواند اثرات اقتصادی بسیار مهمی برای شهرستان گرمسار به‌همراه داشته باشد.
معدن سرب نخلک
یکی دیگر از فرصت‌های گردشگری معدنی در ایران، مجموعه معادن سرب و روی در بخش انارک شهرستان نائین است. با شروع فعالیت از سال ۱۳۸۹ فرصتی مناسب برای ترویج فعالیت‌های ژئوتوریسمی در کشورمان به‌وجود آمده است. این معادن حتی به‌لحاظ قدمت جزو میراث تاریخی کشورمان به شمار می‌روند چراکه سابقه حفاری و استخراج در آن به ۲۰۰۰ سال قبل می‌رسد. تکنیک‌ها و ابزار حفاری دوران باستان ایران خود می‌تواند جذابیتی برای بازدید از این معادن باشد.
معدن زغال سنگ البرز
معادن زغال‌سنگ در البرز مرکزی وجود معدن فلورین در شهرستان سوادکوه استان مازندران یکی دیگر از سایت‌هایی است که توان بالایی در جذب گردشگران دارد. این معادن برای استخراج زغال‌سنگ و با حفر تونل مورد استفاده قرار گرفته و اکنون با ایجاد زیرساختهای لازم برای پذیرش گردشگران توان تبدیل شدن به یکی از سایت‌های ژئوتوریسمی استان مازندران را دارا است.
معدن سرب و سیلیس شاکین در استان قزوین
معدن نمک عمارلو در خراسان رضوی و در نزدیکی معدن فیروزه
معدن طلای طرقبه در استان خراسان رضوی
معدن مس قلعه‌زنی در استان خراسان جنوبی
معدن زغال‌سنگ پروده طبس در استان خراسان جنوبی
معدن تراورتن سردارآباد در آذربایجان شرقی
معدن تراورتن قزل داغ در آذرشهر آذربایجان شرقی
معدن متروک طلای پس‌قلعه در دربند تهران
معدن نمک کوهدشت کهن در استان سمنان
معدن متروک زیرزمینی مس باهو و معدن چاه‌خربزه در مجاورت نخلک در منطقه انارک استان اصفهان
معدن سرب و روی باما در استان اصفهان
معادن کوشک
معادن چادرملو و چغارت در استان یزد
معدن سرب دره‌زنجیر در استان یزد
معدن متروک سرب و روی دربند شهمیرزاد
معدن تراورتن اسک در جاده هزار در استان مازندران
فعالیت معدن در گردشگری
امید است مراکز تفسیر میراث گردشگری در نزدیکی معادن، تجربه بازدیدی لذت‌بخش را با کسب دانش و آگاهی همراه سازد. در واقع فعالیت معادن در چهار مرحله اکتشاف، استخراج، فرآوری و مرمت و ساخت برای اهداف گردشگری صورت می‌گیرد. اگر همین مراحل درباره معادن موجود در کشور ما نیز انجام شود. می‌تواند به‌جای تبدیل شدن معادن متروک به معضلی زیست محیطی و بیکاری کارگران معادن بعد از اتمام ذخایر معدنی، زمینه‌ساز توسعه گردشگری معادن، ایجاد درآمد پایدار و توسعه مناطق روستایی باشد.
بهره‌بردن از دانش و تجربه راهنمایان زمین‌گردشگری، معدن‌کاران بازنشسته، کارشناسان معادن و کارشناسان سنگ‌ها و کانی‌ها. این تجربه را برای گردشگران لذت‌بخش و آگاهانه ساخته و بازدیدی هدفمند را به‌دنبال خواهد داشت.
از عمده معادن کشور که در حال حاضر می‌تواند مورد استفاده ژئو توریستی واقع شود. معادن روباز مس، طلا آهن و سنگ‌های ساختمانی و احیانا اکتشاف سرب و روی و… را می‌توان نام برد. در کنار این همه می‌توان طرح‌هایی را در نظر گرفت که مناطق معدنی به صورت موزه معدنی، آموزشی، تحقیقی توریستی درآید .حتی بعد از اتمام دوره استخراج، جاده‌های دسترسی به نواحی بکر می‌تواند تغییر کاربری بیابد و برای جاذبه‌های اکوتوریستی و ژئوتوریستی بهره‌برداری شود. با توجه به نیاز کشور به کارآفرینی و برای ممانعت از عقب‌ماندگی از پیشرفت‌های اخیر جهان در این زمینه، ژئوتوریسم معادن و بازسازی زمینهای استخراجی به منظور توسعه توریسم باید بیش از گذشته مورد توجه کارشناسان و تصمیم‌گیران، مدیران ملی و محلی قرار بگیرد.
با توجه به بکر بودن کشور از لحاظ میراث طبیعی و پدیده‌های جذاب طبیعت زنده و غیرزنده و پیشینه بسیار طولانی و تنوع معدنکاری فلزی و غیرفلزی و استخراج سنگ تزئینی و کانی‌های قیمتی در مقایسه با تعدد میراث فرهنگی کشور. شناسایی و بها دادن به معادنی که فرصتی هستند برای گردشگری در جهت اشتغال‌زایی و توسعه اقتصادی در کنار بهره‌برداری از معادن ، فرصت بهینه‌ای است.
